Konserwacja
W dwu pierwszych częściach opisaliśmy dwa różne urbanistyczne konteksty, w których wprowadzono nowoczesne budowle. W pierwszym wypadku stosunkowo duża odległość od centrum miasta pozwoliła na wzniesienie obiektu kontrastującego z zabytkową architekturą. W drugim wypadku współczesny budynek został wzniesiony w samym środku starego miasta, dlatego też konieczne było zachowanie pewnej ciągłości stylu.
Teraz rozważmy przypadek budynku o istotnym historycznym i kulturowym znaczeniu, który przez wzgląd na szkody jakich doznał w wyniku upływu czasu wymagał interwencji. Jak postąpić w takiej sytuacji? Poddać go jedynie konserwacji? Czy obiekt zrestrukturyzować, a może odrestaurować czy też przeprowadzić renowację? To kluczowe pojęcia, które wymagają wyjaśnienia przy omawianiu kwestii ochrony dziedzictwa kulturowego.
Konserwacja to te działania, które mają ochronić budynek lub jakikolwiek inny wytwór o historycznej i kulturowej wartości przed szkodliwym wpływem czynników zewnętrznych takich jak pogoda, mikroorganizmy i inne biologiczne czynniki. Celem rekonstrukcji jest utrwalenie fizycznej struktury obiektu bez zmieniania w jakikolwiek sposób jego artystycznego wyglądu (na przykład wymiana drewnianego dachu uszkodzonego przez termity). Restauracja natomiast to te działania, które dotyczą także artystycznego aspektu danego obiektu; jest to na przykład uzupełnianie zaginionych lub zniszczonych fragmentów. Terminu renowacja częściej używa się w odniesieniu do zwykłych przedmiotów takich jak drzwi, okna czy meble, które wymagają odświeżenia. Poddać coś renowacji to sprawić, by dany obiekt wyglądał jak nowy. Lecz w tym wypadku przedmiot jest jedynie punktem wyjścia dla wyobraźni projektanta. Przedmiot, materiały, konstrukcja i sposobów wykonania właściwy dla danej epoki nie są tutaj kluczowe. Sam obiekt nie ogranicza w żaden sposób metod działania.
Dla jasności omówmy różnice między renowacją i restauracją, bowiem te dwa terminy mogą wprowadzać pewne zamieszanie. Restauracja polega na przywróceniu miejscu lub obiektowi pierwotnego wyglądu. W praktyce oznacza to odnowienie danego przedmiotu z użyciem materiałów i wykończeń nie zmieniających oryginalnego wyglądu. Natomiast w przypadku renowacji dozwolone będzie pokrycie danego przedmiotu, np. drewnianej podłogi czy powały, innym kolorem, o ile będziemy świadomi tego, że zmieniamy pierwotny zamysł wykonawcy. Dlatego też renowacja oznacza „uczynienie czegoś nowszym”. Słowo restauracja natomiast oznacza: „przywrócić do poprzedniego stanu”. W przypadku restauracji nie wchodzą w grę żadne ulepszenia, modernizacje czy zmiana sposobu użytkowania.
Spójrzmy teraz na pewien szczególny przypadek zabiegów jakim poddano historyczny budynek w świetle tego, co powiedziano powyżej. To jeden z najstarszych ceglanych kościołów w Krakowie. Jego fasada oraz dach zostały odrestaurowane. Użyto nowych materiałów, tynku i dachówek, mając jednak na uwadze przywrócenie budynkowi pierwotnego kształtu i świetności. Nie pozwolono na żadne zmiany mające go unowocześnić lub w jakikolwiek sposób zmienić jego domniemany pierwotny wygląd. Jest to typowy przykład restauracji.
Wnętrze kościoła także zostało odrestaurowane. Posłużono się tymi samymi zasadami, według których wykonano prace na zewnątrz budynku. Zdjęcia pokazują wejście do krużganków. Średniowieczny strop został wyczyszczony i zaimpregnowany, a ściany otynkowano. Pozostawiono je puste, bowiem jakiekolwiek dodatki zakłóciłyby ich oryginalny charakter. Zabiegi restauratorskie ograniczyły się w tym wypadku do użycia nowych materiałów, nie zmieniono jednak w żaden sposób pierwotnego wyglądu ścian i kolumn. Autentyczność to ważny punkt we współczesnych dyskusjach na temat zasad restauracji. Będziemy musieli bliżej przyjrzeć się tej kwestii.
Obecnie głównym celem restauracji jest zachowanie tego, co autentyczne w obiekcie o historycznej i kulturowej wartości. Jest to priorytet, który ma zabezpieczyć dzieło o walorach zabytkowych z zachowaniem znaków czasu jakie odcisnęły na nim dzieje. Takie podejście jest zgoła odmienne od intencji przywrócenia jego początkowego stanu, który w wielu wypadkach może być zupełnie nieznany. W myśl tej zasady nie można zmieniać wyglądu danego obiektu, by uczynić go bardziej atrakcyjnym niż oryginał lub przystosować go do współczesnych gustów.
Innym aspektem, uznawanym za nieodzowny w praktyce restauratorskiej jest zasada rozpoznawalności interwencji. Oznacza to, że wszystkie działania muszą dać się rozpoznać, nawet jeśli nie są widoczne od razu, muszą być wykonane tak, by zawsze dało się odróżnić to, co oryginalne od tego, co powstało w wyniku działań restauratorskich. Można to dostrzec na drewnianym stropie widocznym tu na zdjęciu – oryginalne pęknięcia w starych belkach zostały zachowane, a uzupełnione fragmenty są widoczne. Każdej rekonstrukcji należy dokonać w taki sposób, by jej efekt można było odróżnić od oryginalnych fragmentów.
Każdą interwencję musi poprzedzać wnikliwa analiza historycznego obiektu. Przed rozpoczęciem jakichkolwiek działań konieczne jest poznanie wszystkich informacji na temat danego przedmiotu, od chwili powstania do dnia dzisiejszego, a zwłaszcza tych, które dotyczą jakichkolwiek wcześniejszych zmian lub prac konserwatorskich. Każdemu działaniu musi towarzyszyć wnikliwa analiza materiałów i czynników, które wpłynęły na ich trwałość. Przed podjęciem działań należy postawić diagnozę, niczym lekarz, jasno opisując historię symptomów i potencjalnych chorób, które są ich przyczyną. Wyniki należy klarownie opisać i udokumentować.
Na zakończenie tego modułu chcielibyśmy zachęcić was do znalezienia, przeanalizowania i udokumentowania przynajmniej jednego zabytkowego budynku w waszej okolicy, który wymaga restauracji. Przykłady takiej dokumentacji stworzonej przez studentów jednej z krakowskich uczelni znajdziecie na ich stronie internetowej, skierowanej do wszystkich zainteresowanych tą tematyką. Jednym z zasobów udostępnionych na stronie jest wzór, pomocny w przeprowadzaniu tego rodzaju analizy.
